W 1925, ósmym roku rewolucji, Michaił Bułhakow został zaproszony na urodzinowe przyjęcie do rodziny Gradowów. Uroczystość miała miejsce w podmoskiewskim Srebrnym Borze, a jubilatką była Mary, żona profesora Borysa Gradowa (uznanego chirurga, którego pacjentami są członkowie najwyższej władzy ZSRR) i matka trojga ich dorosłych dzieci: Nikity – dowódcy Armii Czerwonej, Kiryła – dogmatycznego marksisty utożsamiający się z proletariatem robotniczo-chłopskim oraz Niny, awangardowej poetki, zwolenniczki Lwa Trockiego walczącego z Józefem Stalinem o władzę w partii i nad całym Związkiem Sowieckim. Małżeństwo Gradów przynależy do przedrewolucyjnej rosyjskiej inteligencji, z wartościami opartymi na moralności i zasadach dobrego wychowania. Z kolei ich dzieci są pod silnym wpływem dokonań rewolucyjnych na tle obyczajowym oraz kulturowym. Zderzenie tych dwóch światów, starych i nowych obyczajów, wartości i spojrzenia na człowieka stanowi początek historii Wasilija Aksionowa zatytułowanej Saga moskiewska.
W trakcie przyjęcia Borys Gradow zostaje wezwany do szpitala, aby zoperować komisarza ludowego (Frunza), niezbyt cieszącego się poparciem ze strony Stalina. Profesor jest lekarzem z dziada pradziada ( i to dosłownie, bowiem to trzecie pokolenie fascynujące się medycyną) dla którego każdy pacjent, bez względu na status społeczny, ma takie samo prawo do zachowania godności i do ratowania jego życia za wszelką cenę. Kiedy mężczyzna orientuje się, że Frunze ma nie przeżyć zabiegu operacyjnego, odmawia w nim udziału w przeciwieństwie do innych lekarzy, którzy nie widzą przeciwskazań do tego typu operacji – plan partii szybko zostaje wykonany. Mimo tego wydarzenia Gradow zostaje uznany za współwinnego śmierci Frunzego, zostaje rzucony cień podejrzeń na cała rodzinę, która zaczyna być pod obserwacją NKWD.
Tymczasem rewolucja zaczyna zbierać swoje żniwo: półki w sklepach świeca pustkami, partia wprowadza kartki na żywność i odzież. Robotnicy muszą wykonywać założenia planów opracowanych przez komisarzy ludowych i partię. Na wsi szaleje kolektywizacja: chłopom zabiera się ziemię, płody rolne i zwierzęta hodowlane w zamian czyniąc ich niewolnikami w kołchozach, chociaż rewolucja i jej przywódcy obiecywali wolność i równość praw obywatelskich. Oporni i zbuntowani rolnicy są dosłownie załadowywani do pociągów i wywożeni w głąb Związku Sowieckiego jako kułacy i wrogi element społeczny.
Walka o władze miedzy Stalinem a Trockim przybiera na sile. Społeczeństwo jest podzielone na zwolenników jednego albo drugiego. Józef zdobywa coraz większą władze i przy pomocy terroru politycznego usuwa swoich przeciwników. NKWD każdej nocy przeprowadza aresztowania i zapełnia więzienne cele na Łubiance. Płacz, strach i ciągłe zagrożenie sprawia, że ludzie przestają sobie ufać. Każdy może być donosicielem z nadzieją, że w zamian za „usługę” zostanie oszczędzony. Nic bardziej mylnego, wszak „Moskwa nie wierzy łzom”, jak mawiają NKWDziści, każdy może być wrogiem partii.
Prasa, literatura i sztuka na polecenie „wodza narodu” i jego otoczenia manipulują rzeczywistością. Według najwyższych władz kraj rozwija się kwitnąco, gospodarka wzrasta, ludziom żyje się coraz lepiej. „Wyzwolony” proletariat na dostęp do nauki, kobiety mają na równi prawda z mężczyznami: mogą zostać traktorzystkami i lotnikami jak na przykład Grizodubowa pełna uwielbienia dla „Słońca naszej ojczyzny, Stalina”. Pod wpływem propagandy, strachu i ciągłej kontroli pisarze i poeci – duchowe sumienie narodu rosyjskiego – zatracili swoją wrażliwość i romantyczną duszę. Wszechogarniający terror stał się siłą napędowa nowomowy, która ma na celu zmianę myślenia radzieckiego człowieka. „Współczesne humanitarne wymogi” w zabijaniu i „22 sposoby prowadzenia aktywnego śledztwa” stosowane przez NKWD na Łubiance na zawsze zmieniają sposób postrzegania świata przez obywateli nowego państwa.
W takim oto świecie przyszło żyć rodzinie Gradowów. Nikita zostaje posądzony o zdradę i osadzony w więzieniu. Kirył za swą wierność ideałom rewolucji trafia na Łubiankę, gdzie spotyka swego torturowanego brata, zaś Nina wyjeżdża do rodziny w Gruzji, gdzie „kształtuje się i dojrzewa” nowy strażnik systemu komunistycznego, Ławrentij Beria, który ma zająć miejsce po rozstrzelanym przywódcy NKWD, Zinowiewie. Mary i Borys muszą przejąć opiekę nad wnukami i przetrwać, nie tracąc godności, przyzwoitości i człowieczeństwa w tak trudnym dla całej rodziny okresie.
Wasilij Aksionow w Pokoleniu zimy wystawia na próbę i doświadczenie takie przymioty jak przyjaźń, miłość, wierność i oddanie. Kto zachowa godność i honor, a kogo zniszczy system, kto wytrwa a kto się całkowicie odmieni? Czy prawdziwa przyjaźń istnieje bez względu na tragizm losu bohaterów? Czy miłość jest w stanie dać siłę do przetrwania i jak wiele znaczy kochająca rodzina? To bardzo ważne pytania, na które odpowiedzi znajdziemy w lekturze Pokolenia zimy.
W tym roku Rosja będzie świętować stulecie wybuchu rewolucji październikowej. Bardzo dobrze, iż jednocześnie właśnie teraz wydawnictwo Prószyński i S-ka opublikowało powieść Aksionowa (kolejne tomy ukażą się odpowiednio w czerwcu oraz w październiku). Oczami rosyjskiego pisarza możemy jeszcze raz spojrzeć na te wydarzenia i pochylić się nad losem człowieka zniewolonego przez totalitaryzm. To wielce pouczająca lektura dla tych, którzy znają komunizm jedynie z opowieści i dla tych, co żywią jakikolwiek sentyment do minionych czasów. Szczególna uwagę warto zwrócić na psa Pitagorasa – symbol dawnej Rosji, wolnej i radosnej – oraz Wiewióra, personifikację Lenina i całego komunizmu zaskakującego z ukrycia i uśmiercającego swoich przeciwników. Georges Danton stwierdził, iż „Rewolucja pożera własne dzieci” – mądre słowa, które należy mieć nieustannie w pamięci, bez względu na czasy, w jakich przyszło nam żyć.
Za udostępnienie egzemplarza recenzenckiego serdecznie dziękuję wydawnictwu
Prószyński Media
Pattyczak
Tytuł: Pokolenie zimy
Autor: Wasilij Aksionow
Seria: Saga moskiewska, tom I
Tłumaczenie: Maria Putrament
Wydawnictwo: Prószyński i S-ka
Data i miejsce wydania: 10/01/2017, Warszawa
Oprawa: twarda
Wydanie: I
Liczba stron: 505
ISBN: 978-83-8097-029-8
Strona wydawnictwa: Pokolenie zimy
