Campbell, w swoich rozważaniach, wychodzi od dziecięcej fascynacji kulturą i życiem Indian. Ukształtowany za młodu przez Thomasa Manna i Jamesa Joyce’a, w pełni oddał się reinterpretacjom najważniejszych postaci i symboli dla szeroko pojętej ludzkości. Wieloletnie studiowanie różnorodnych systemów religijnych i filozoficznych, porzucenie dogmatów chrześcijaństwa i otworzenie się na wszechobecną energię zaowocowało mnogością książek na temat relacji człowieka z Bogiem, naturą, celem życia i poszukiwaniem sensu istnienia wszechświata. Punktem wyjściowym do rozważań o współczesnej mitologii stało się stwierdzenie Saula Bellowa, iż nauka oczyściła nasz dom z wierzeń.
Na początku trzeba podkreślić jedną kwestię: Potęga mitu jest zapisem dialogu między dziennikarzem Billem Moyersem a Josephem Campbellem. Taka, a nie inna forma spowodowała, że w tekście następuje wiele niedomówień, przeskoków tematycznych albo urwanych i niedokończonych myśli. Jednocześnie pozwala to poruszyć mnogość zagadnień, których szczegółowe opracowania z pewnością starczyłyby na kilka poważnych rozpraw naukowych. I nie są to jedynie przemyślenia Campbella, część z nich można śmiało przypisać Moyersowi, zaś do części doszli wspólnie na drodze konsensusu.
Podstawowym założeniem postawionym przez Campbella jest istnienie mitu jako odzwierciedlenia pewnych najwyższych prawd i zasad postępowania etyczno-moralnego ukażdego człowieka. Definiuje on mit jako doświadczenie życia. Przez setki lat liczne plemiona, narody i całe kultury wypracowały sobie własne mitologie zawierające określone wzorce i prawa. Wszystko, co łączy ludzkość, jest zawarte i objawiona w mitach. W czasach postmodernizmu uległy one zapomnieniu, zanikły określone normy postępowania, stąd powstał zupełny zamęt na poziomie rzeczywistym i strukturalnym. Widać to przede wszystkim na przykładzie zachowań młodych ludzi, którzy to nie potrafiąc wypełnić określonej, wewnętrznej pustki, tworzą własne grupy i systemy, niejednokrotnie niezgodne z prawem, bowiem nie znają mitów regulujących ten aspekt życia społecznego.
Interlokutor Moyersa definiuje również mit jako publiczny sen, zaś indywidualny sen jako prywatny mit. Rozdźwięk między tymi dwoma elementami, nie potrafiącymi egzystować na tym samym poziomie, powoduje powstanie tak zwanej „neurotycznej osobowości”, którą to przypadłość odczuwa coraz większa liczba ludzi. Problemem, z jakim mierzy się współczesna mitologia, jest brak podstaw do utworzenia jednolitego mitu dla całego świata. Owszem, wychodzi on od globalizacji, jednakże ma problem na etapie pojednania umysłu z brutalnością codziennej rzeczywistości. Podobny kwestia przekształcenia psyche człowieka wystąpiła przy modyfikacji trybu życia z kultury myśliwskiej na kulturę rolniczą. Pociągnęło to za sobą diametralne przemiany widzenia płciowości, roli kobiet w kulturze oraz zmianę na system patriarchalny.
Czymże jest więc mitologia? Otóż niczym innym jak pieśnią inspirowaną energią życia. Campbell głęboko wierzy, że każdy żywy organizm promieniuje określoną energią przejawiającą się w rozmaitych aspektach życia. Całość wszelkiego ludzkiego doświadczenia łączą właśnie mity, które spajają kontakt człowieka z naturą i pomagają zwrócić się ku istocie wszechświata. Stwierdza również, że wszystkie religie są różnorodnymi drogami do tego samego mitu. Ów brak mitu w życiu codziennym powoduje jałowość egzystencji, o czym pisał Elliot w słynnej Ziemi jałowej.
Skoro mowa o kwestiach wiary, to niewątpliwie należy wspomnieć o stosunku Campbella do najważniejszych wierzeń świata. Nie rewiduje kultury i religijności islamu, kładąc zdecydowany nacisk na judaizm i chrześcijaństwo. Bardzo subtelnie sugeruje także, że wywodzą się one ze znacznie starszych wierzeń hinduskich i buddyjskich, które również posiadają figurę zbawiciela. Autor nie wierzy w Boga osobowego, jednakże jest zachwycony naukami Jezusa, dość często cytując Ewangelię św. Jana (najbardziej ceni sobie przykazanie o miłowaniu swoich wrogów). Chwali się znajomością Biblii i starszych, paralelnych do niej historii z mitologii hinduskiej i nauk buddyjskich. W moim odczuciu jest to co najmniej dziwne, bowiem jego logiczne wywody podparte solidnymi argumentami bardzo często mają złą podstawę teologiczną. Tak więc celem religii chrześcijańskiej nie jest doprowadzenie do dojrzałości w postępowaniu i wyciągnięcie człowieka z jego zwierzęcej natury, ale zbawienie duszy. Przyczyną upadku Szatana było zrównanie się z Bogiem, a nie odmowa pokłonu człowiekowi. Adam i Ewa zostali wygnani z raju za złamanie przysięgi i skosztowanie owocu z drzewa poznania dobra i zła, a nie za chęć rozmnażania. Takich błędnych przesłanek jest wiele, co osobiście spowodowało, iż nie byłam w stanie uwierzyć w kolejne tezy, jakie przewijały się przez całą książkę.
Jakie są funkcje mitu? Otóż autor wydziela cztery główne cechy, w pełni niezależne od kultury i czasu występowania danego podania. Pierwszym z nich jest aspekt mistyczny, wywołujący lęk przed tajemnicą wszechświata. Nieumiejętność odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczące egzystencji to druga przesłanka, jaką zawiera w sobie każdy mit. Oczywiście funkcja kosmologiczna wynika z pierwszej, bowiem brak rozwiązań niektórych spraw ma wprawić człowieka w zdumienie i napełnić bojaźnią. Wymowa socjologiczna skupia się wokół utrzymania określonego, częściowo mitologicznego, porządku społecznego, na jakim opierały się wszystkie wielkie systemy cywilizacyjne. Ostatni sens, pełniony przez zmitologizowaną historię, to rola nauczyciela, pedagoga życia.
Spośród różnorodnych tematów (między innymi kondycji współczesnego społeczeństwa, religijności i duchowości, stosunku człowieka do Stwórcy, kwestii życia pośmiertnego, miłości, płciowości i kwestii poświęcenia) najbardziej ciekawy okazał się rozdział poświęcony bohaterom. I choć autor podkreśla mało odkrywczy (przynajmniej dla mnie) cel istnienia herosów – uratowanie ludzi bądź obrona pewnych idei – tak interesująco akcentuje cechy wspólne dla wszystkich bohaterów bez względu na czas i miejsce ich egzystowania (obojętne czy chodzi o Odyseusza, króla Artura czy postacie z Gwiezdnych wojen). Otóż łączy ich motyw wędrówki i spełniania czynów, mogących przybrać dwojaką postać: działań fizycznych (takich jak ratunek życia lub udział w bitwie) oraz czynów duchowych, jakimi są pewne zmiany myślenia i podkreślenia nauki moralnej płynącej z owego zachowania. Aspekty podjęcia wyprawy i wyruszenia na przygodę stanowią wariantywną cechę w mitach o wielkich postaciach, ponieważ mechanistyczna interpretacja świata nie reaguje na duchowe potrzeby jednostek (co przejawia się w czynach natury duchowej). Campbell smutno zauważa, że dzisiejsza kultura nie posiada bohaterów uniwersalnych, a jedynie protagonistów publicznych, będących w określonym czasie i miejscu (jak na przykład The Beatles).
Potęga mitu posiada silną tendencję nie tyle do edukowania czytelnika, co zwrócenia jego uwagi na inne życiowe priorytety. Przez całą rozmowę przewija się przesłanie: idź za swoim szczęściem, nie patrz na resztę ludzi, nie wypełniaj ich oczekiwań ani powinności wobec społeczeństwa. Nie warto poświęcać swojego szczęścia dla innych, otwórz się na swoje wewnętrzne potrzeby i je zrealizuj. Zdobądź odwagę i żyj po swojemu, a nie według cudzych kazań i oczekiwań. Campbell sugeruje, iż każdy powinien posiadać swoje święte miejsce, w którym czuje się częścią jednego, wielkiego wszechświata, uniwersum pełnego mocy i stabilności. Zachęca do prawdziwego przeżycia, a nie biernego uczestnictwa w swojej egzystencji.
Jak podaje we wstępnie redaktor amerykańskiego wydania Potęgi mitu Betty Sue Flowers, pozycja miała być nieodłączną częścią telewizyjnego, kilkugodzinnego wywiadu Moyersa i Campbella, a nie jego repliką. Polskiemu czytelnikowi niestety nie jest dostępne pełne, dwudziestogodzinne nagranie, jednakże dzięki książkowemu wydaniu można zaznajomić się z jednym z najważniejszych dzieł XX wieku, które wywarło ogromny wpływ na całe postmodernistyczne myślenie i współczesną filozofię.
Recenzja porusza zaledwie niewielki procent tematów, jakie przewijają się na kartach Potęgi mitu. Z książki wręcz emanuje mnogość problematyki i szerszego spojrzenia na rzeczywistość z punktu widzenia antropologa. Intrygująca, bluźniercza, błędna, fascynująca – każdy z tych epitetów doskonale określa campbellowską wizję społeczeństwa XXI wieku i przeciwności, z jakimi musi się borykać. Można się z nim nie zgadzać, być zachwyconym jego poglądami, ale nie można przejść obojętnie wobec poruszanych zagadnień. Polecam ją dojrzałemu czytelnikowi, poszukującemu czegoś więcej niż wyłącznie czystej rozrywki na jeden wieczór.
Pattyczak
Tytuł: Potęga mitu. Rozmowy Billa Moyersa z Josephem Campbellem
Tytuł oryginalny: The Power of Myth
Autor: Joseph Campbell
Opracowanie: Betty Sue Flowers
Gatunek: wywiad
Tłumaczenie: Ireneusz Kania
Wydawnictwo: Znak
Data i miejsce wydania: Kraków 2013
Okładka: Jasiek Krzysztofiak
Oprawa: twarda
Wydanie: III
Liczba stron: 264
Format: 165×235
ISBN: 978-83-240-2031-7
