Holokaust (gr. ὁλόκαυστος holokaustos – „całopalenie, ofiara całopalna”), Shoah – ludobójstwo około 6 milionów europejskich Żydów, dokonane w czasie II wojny światowej przez III Rzeszę i wspierane w różnym stopniu przez uzależnione od niej państwa sojusznicze – tak zaczyna się, o dziwo, stosunkowo krótki artykuł na Wikipedii poświęcony jednemu z najbardziej obrzydliwych i zatrważających działań Niemców w latach 1939-1945. Temat Zagłady wielokrotnie podnoszono na łamach naukowych publikacji, rozważań filozoficznych, świadectw ocalałych oraz w szeroko pojętej publicystyczne społecznej. W wielu krajach i w różnych językach wydano bardzo dużo książek poświęconych Holokaustowi. Jak jest jednak możliwe, że niecałe sto lat po wojnie zaczyna się kwestionować winę sprawców, przerzucać odpowiedzialność z jednego narodu na inny, a nawet podważać w ogóle tą cała makabrę i śmierć milionów ludzi? Laurence Rees, autor takich publikacji jak Naziści. Ostrzeżenie historii, Auschwitz i Naziści i „ostateczne rozwiązanie”, ponownie powraca do tematyki Szoa i systematyzuje najważniejsze informacje o tej regularnie zaplanowanym w każdym calu ludobójstwie.
Z nieco ponad pięciuset stron książki prawie dwieście poświęcone jest kwestiom polityczno-społecznym w Niemczech, począwszy od narodzin nazizmu w 1919 roku poprzez dojście Hitlera do władzy, skończywszy na radykalizacji poglądów Fuhrera. Na łamach Holokaustu pojawia się wiele cytatów, zarówno Hitlera, jak i osób z jego otoczenia, które bardzo dobrze wpasowują się w ogólną narrację Reesa. Nie rozpraszają czytelnika i jednocześnie świetnie podkreślają tezę postawioną przez autora, iż „ostatecznym celem każdego niemieckiego rządu musi być bezwzględne i całkowite usunięcie Żydów”. Nienawiść zyskała nowy wymiar na początku lat 20. XX wieku, kiedy to Niemcy po upokarzającej przegranej I wojny światowej szukali winnych zaistniałej sytuacji. Kraj, który w XIX wieku rozwijał się najszybciej w Europie (wzrosło wydobycie węgla z 1,5 mln w 1850 roku do 1850 mln w 1906 roku, liczba ludności wzrosła z 40 mln w 1871 roku do 65 mln w 1911 roku itp.) nagle został nie tylko głęboko upokorzony na oczach całego świata, ale także wisiało nad nim widmo zagłady z powodu blokady morskiej, panującej pandemii grypy oraz nadchodzącej ze Wschodu komunistycznej rewolucji społecznej. I właśnie na tle tej całej goryczy, rozczarowania i ogromnego niezadowolenia społecznego na południu Niemiec pojawiła się nowa partia – Niemiecka Partia Robotnicza NSDAP, w skrócie – naziści.
Brytyjski historyk nie tuszuje, nie łagodzi ani też nie próbuje w żaden sposób usprawiedliwić winy Niemców. To oni są odpowiedzialni moralnie, finansowo i pod każdym innym względem za zagładę kilku milionów Żydów. Tak naprawdę Holokaust nie narodził się podczas styczniowej konferencji w Wannsee w 1942 roku, lecz znacznie wcześniej. Bardzo duże prześladowanie Żydów w Niemczech miało miejsce w latach 30. XX wieku: i nie chodzi tu tylko i wyłącznie o słynną Kryształową noc w listopadzie 1938 roku, to jedynie efekt kulminacji nienawiści i obcesowego traktowania wyznawców religii mojżeszowej. Pobicia, wyzwiska, szarganie i poniżanie Żydów było na porządku dziennym niemal we wszystkich niemieckich miastach. Jednak największa tragedia kryła się za tym, iż prześladowani wierzyli, że Niemcy, jako kulturalny i obyty naród, będą w stanie zapanować nad rosnącą agresją i nienawiścią, i powstrzymają tego typu kolejne wydarzenia. Dramatyczna okazała się również reakcja międzynarodowej społeczności – lekceważono wszelkie informacje o niemieckim antysemityzmie, wierząc w słowa Hitlera, jakoby nie miał żadnych złych planów wobec Żydów. Niemcy rośli w pychę i dumę, a Francuzi, Brytyjczycy i Amerykanie bali się urazić III Rzeszę i w ten sposób doprowadzić do pogorszenia stosunków międzynarodowych.
Kontrowersyjne mogą wydawać się tezy, jakoby Polacy cieszyliby się, gdyby udało się pozbyć Żydów z naszego kraju – jednak czy słusznie? Nie bez darma racji w dwudziestoleciu międzywojennym popularność zyskał pomysł Dmowskiego, aby wszystkich Żydów wywieźć na Madagaskar. Podobnie dla polskiego czytelnika może zabraknąć szerszego opisu przebiegu działań wojennych w naszym kraju i problemów z ZSRR, jednak należy brać pod uwagę, że Rees jako Brytyjczyk, relatywnie neutralnie opisuje Zagładę na polskich ziemiach – wielu Polaków pomagało Żydom, ale też niemało wykorzystywało ich dramatyczny los do własnego wzbogacenia (tutaj mowa o antysemityzmie ekonomicznym a nie etniczym). Najtrudniejsze dla polskiego czytelnika jest jednak bolesne uświadomienie, iż większość rodaków było obojętnych wobec śmierci drugiego człowieka.
Znając inne publikacje dotyczące europejskiej historii I połowy XX wieku, Holokaustowi można zarzucić kilka ważnych braków. Owszem, Rees stosunkowo dobrze uchwytuje najważniejsze czynniki, które dały podwaliny dla rozwoju nazizmu oraz przedstawia poglądy Hitlera i najbliższych mu sojuszników, jednak zabrakło tu głębszej analizy, jak w ogóle grupa kilkudziesięciu osób skupiona wokół Fuhrera zdołała poprowadzić cały naród do tak odrażających zbrodni. Holokaust. Nowa historia to w gruncie rzeczy zebranie najważniejszych informacji na temat nazistowskich zbrodni, jakie powinny być nauczane i znane przez każdego Europejczyka i Amerykanina. Aby zgłębić temat ideologii firmowanej twarzą Adolfa Hitlera, zachęcam do lektury doskonałego dzieła Petera Longreicha Hitler. W mojej opinii zabrakło także rozdziału poświęconego światowej reakcji na temat Zagłady, książka kończy się na ostatnich mordach w 1945 roku. Czy ludzkość wyciągnęła jakikolwiek wniosek z tak drastycznych wydarzeń? Otóż niekoniecznie, bo jak podaje sam Rees, termin Holokaust w ogólnoświatowym pojęciu dopiero niedawno zaczął być kojarzony z morderstwem Żydów, pojawiały się także głosy, iż Szoa nie jest niczym szczególnym na tle innych zbrodni, jak chociażby zagłady Persów przez Czyngis-chana czy o wiele liczniejszej śmierci Chińczyków za czasów rządów Mao Zedonga. Czy zagłada Żydów była wyjątkową zbrodnią nacechowaną bezpardonowym okrucieństwem na tle innych zbrodni? Na pewno jest najlepiej udokumentowana. Zgadzam się także z opinią Davida Carasainego, iż „nigdy przedtem w historii żaden przywódca nie zdecydował, że w określonych ramach czasowych należy fizycznie zniszczyć grupę etniczno-religijną i do tego celu został użyty specjalnie opracowany i skonstruowany sprzęt, to było wydarzenie bez precedensu”. Niewątpliwą zaletą tej publikacji jest użycie wielu typów źródeł, w tym nie tylko ustnych świadectw, ale także wiele przemówień, dzienników i dokumentów z tamtego okresu.
Książka brytyjskiego historyka jest w zasadzie bardzo ogólnym zarysem wycinka współczesnej historii i na próżno szukać tu wyczerpującego omówienia Zagłady. Czytelnik chcący zgłębić temat powinien sięgnąć po fundamentalne publikacji Raula Hilberga, Christopera Browninga, Saula Friedländera, wspomnianego już Petera Longericha oraz Martina Gilberta. Holokaust. Nowa historia to idealna lektura dla osoby nieznającej dokładnego kontekstu polityczno-ideologicznego, dla polskiego czy izraelskiego czytelnika wiele stwierdzeń może wydawać się czymś oczywistym, lecz dla Amerykanina lub Argentyńczyka fakt, że początek Zagłady miał miejsce w latach 30. XX wieku przy wsparciu całego narodu, może okazać się szokujący.
Monokauzalność? Nic z tych rzeczy, Laurence Ress udowadnia, iż droga do Holokaustu była powolna i kręta, nie była wynikiem jednej, nagle podjętej decyzji, lecz precyzyjnie obmyślana i konsekwentnie realizowana. Holokaust. Nowa historia udowadnia, że tylko nasz gatunek jest zdolny do tak okrutnych, bolesnych i obrzydliwych rzeczy.
Obszerniejszy fragment książki do przeczytania na https://jewish.pl/pl/2018/09/10/holokaust-nowa-historia-fragment-ksiazki/.
Holokaust. Nowa historia (Laurence Rees)
Za udostępnienie egzemplarza recenzenckiego serdecznie dziękuję wydawnictwu
Prószyński Media
Pattyczak
Tytuł: Holokaust. Nowa Historia.
Autor: Laurence Rees
Tytuł oryginalny: The Holokaust. A New History 2017
Tłumaczenie: Łukasz Praski
Wydawnictwo: Prószyński i S-ka
Data i miejsce wydania: 11/10/2018 Warszawa
Oprawa: twarda
Wydanie: I
Liczba stron: 550
ISBN: 978-83-8123-375-0
, Shoah – ludobójstwo około 6 milionów europejskich Żydów, dok){kind=link}