David Cesarani w młodości należał do izraelskiego, pacyfistycznego ruchu i pracował w jednym z kibuców. Swą karierę rozpoczął na brytyjskich uniwersytetach, poświęcając czas pracom nad badaniem historii Żydów oraz nad Holokaustem. Dzięki swej ciężkiej pracy, wytrwałości i skrupulatności został doradcą premiera Gordona Browna do spraw pamięci o Holokauście i historii najnowszej. Wśród jego prac znajdują się książki poświęcone Eichmannowi, Arthurowi Koestlerowi oraz dziejom Żydów anglosaskich. Ostatnią pracę stanowi bardzo obszerne, liczące ponad tysiąc stron opracowanie poświęcone zagładzie zatytułowane Ostateczne rozwiązanie. Losy Żydów w latach 1933-1949.
Już na samym wstępnie David Cesarani podkreśla, jak wielką przepaść dzieli powszechne rozumienie historii a aktualny stan wiedzy. Wielu ludzi czerpie lekcje przeszłości z książek, filmów oraz ze szkolnych lekcji, jednak łączy ich wspólny mianownik- zawierają wiele błędów, niedomówień, są fragmentaryzowane oraz często oparte na przestarzałych opracowaniach. Ostateczne rozwiązanie. Losy Żydów w latach 1933-1949 to nie tylko Auschwitz i Birkenau, Treblinka i Majdanek, ale również, jak podkreśla Brytyjczyk, liczne, często nieznaczone miejsca kazi ponad półtora miliona Żydów na Białorusi i Ukrainie, a także w innych miejscach Europy: we Francji, Belgii, Holandii, Czechach i Norwegii.
Opracowanie stanowi kompendium wiedzy akademickiej oraz odkryć naukowych z innych dziedzin, zaś jej głównym celem jest edukacja i naprostowywanie wiedzy skrzywionej przez złe postrzeganie Holokaustu w kulturze masowej. Historyk bazował nie tylko na bardzo obszernym materiale źródłowym, ale również wymieniał się poglądami z wieloma europejskimi badaczami oraz odwiedzał liczne muzea i biblioteki posiadające żydowskie opracowania oraz zbiory. Mimo tego największą wadę książki stanowią zawarte w niej mapki: mapa z 1940 roku ukazuje getto krakowskie założone w marcu 1941, obóz pracy w Nisko oznaczono jako obóz koncentracyjny, płynne są granice Generalnego Gubernatorstwa; mapa z 1941 roku ukazano obozy zagłady, które wówczas nie funkcjonowały (np. obóz KL Majdanek, KL Sobibór i KL Treblinka).
Kwestia Holokaustu została zredefiniowana na wielu wymiarach: samych definicji, periodyzacji zagłady oraz tradycyjnych konceptów, które do tej pory stanowiły bazę dla innych opracowań naukowych. Cesarini odwołuje się między innymi do badań historyków wojskowości, filozofów, antropologów, religioznawców oraz historyków i zwykłych osób (listy, biografie, dzienniki, raporty i dokumenty z tamtego okresu sporządzone przez cywilów). Praca ma układ chronologiczny, a do narracji wpleciono analizę konkretnych zjawisk oraz tematów: rozpoczyna się w 1933 roku od ogólnego zarysu kariery Hitlera i dziejów poprzedniczek III Rzeszy i kończy krótkich podsumowaniem okresu lat 1945-1949.
Autor skupia się na przedstawieniu losów Żydów zarówno w Europie Zachodniej, jak i Wschodniej, niemniej największy nacisk postawił na ukazaniu szkalowania, napaści i prześladowań w III Rzeszy oraz na terenach podbitych przez armię Hitlera. Całość dzieli się na osiem części: bardzo dokładnie opisany rok 1933, w którym to Adolf Hitler przejął władzę i zaczął konsekwentnie ukracać swobody obywatelskie (bardzo dobrze jest uzupełnić ten rozdział o opracowanie Petera Longericha zatytułowane Hitler. Biografia), następnie przedstawia losy Rzeszy oraz jej politykę antyjudaistyczną i antyżydowską w latach 1934-1938 (do nocy kryształowej). Kolejne rozdziały zatytułowane Pogrom (1938-1939) oraz Wojna (1939-1941) koncentrują się na losach Żydów na terenie okupowanych krajów. Część piąta i szósta, operacja Barbarossa oraz Ostateczne rozwiązanie ukazują, jak powstały masowe fabryki śmierci, których to apogeum miało miejsce w latrach 1942-1944. Ostatni rozdział koncentruje się na losach Żydów w latach 1944-1945, dla których koniec wojny nie oznaczał końca cierpień.
Profesor David Cesarani celnie punktuje niedoskonałości Niemców, dla których zabicie wszystkich Żydów było niemal równoznaczne z zemstą za traumę przegranej I wojny światowej: wspomina o źle skoordynowanych podróżach ofiar, długim i żmudnym procesie budowania obozów oraz wielu błędach, w wyniku których zabójczy aparat nie był tak wydajny, jakby tego po nim oczekiwano. Podważa w ten sposób pogląd, że ostateczne rozwiązanie zostało naukowo zaplanowane i wprowadzone w życie z wydajnością przemysłową. Twierdzi, że naziści nie mieli żadnego planu eksterminacji Żydów na skalę przemysłową, o czym świadczą plany Hitlera, wysłać Żydów do Mozambiku lub Syberii. Wojna jednak ograniczyła jego możliwości i efektem było ludobójcze stało się nieuchronne. Tu chaos, szaleństwo i improwizacja cechowały o wiele lepiej obozy niż sztywny i uporządkowany, niemiecki charakter (podobną tezę stawia Sarah Helm w Kobietach z Ravensbruck).
Historyk mierzy się również ze stwierdzeniem, jakoby wszyscy mordercy byli źli lub podchodzili do tego obojętnie (słynna myśl Hannah Arenda o banalności zła): niektórzy nie mieli wyjścia i podejmowali określone decyzje z powodu sytuacji ekonomicznej lub szantażu. Wspomina też Niemców, którzy wiedzieli, co się dzieje z Żydami i pozostawiono im samodzielną decyzję, czy przyłożyć do tego ręki czy też udać, że nic złego w tym nie widzą i pozostać obojętnym wobec sprawy ludobójstwa. Brytyjczyk celnie punktuje również rażącą obojętność Amerykanów (Departamentu Stanu USA) wobec informacji o masowych zabójstwach w Europie, a także to, jak dalece zlekceważyli informacje przekazane przez Jana Karskiego o obozach śmierci.
Czego zabrakło w opracowaniu? Przede wszystkim dalszych rozdziałów o wydarzeniach po II wojnie światowej. Wzmiankowo potraktowano kwestie powojennego antysemityzmu, pogromów oraz powojennych, europejskich emigracji do nowo utworzonego państwa Izrael. Na szczęście Cesarani uniknął zbędnej apologizacji narodu żydowskiego.Udało mu się nie powtórzyć również nieco kontrowersyjnych tez Laurenca Reesa, autora niedawno opublikowanego w Polsce opracowania Holokaust. Nowa historia, w którym to stwierdził, że to nie była największa zbrodnia na tle narodowościowym, niemniej najlepiej udokumentowana pod względem historycznym. Jednak książka brytyjsko-izraelskiego historyka to nie sucha wyliczanka faktów, miejsc i dat, lecz przede wszystkim fachowo zobrazowana i wyjaśniona krok po kroku, w ciągu przyczynowo-skutkowym niemal całkowita zagłada jednego narodu. Klarowny i jasny wywód podparto liczną kwerendą naukową zajmującą 35 stron.
Ostateczne rozwiązanie. Losy Żydów w latach 1933-1949 to prawdziwe opus magnum Davida Cesaraniego oraz jedna z najważniejszych pozycji o Holokauście, jakie zostały opublikowane w przeciągu ostatnich siedemdziesięciu lat.
Za udostępnienie egzemplarza recenzenckiego serdecznie dziękuję wydawnictwu
Prószyński Media
Ostateczne rozwiązanie. Losy Żydów w latach 1933-1949 (David Cesarani)
Pattyczak
Tytuł: Ostateczne rozwiązanie. Losy Żydów w latach 1933-1949
Autor: David Cesarani
Tytuł oryginalny: Final Solution. The Fate Of The Jews 1933-1949, 2016
Tłumaczenie: Katarzyna Bażyńska-Chojnacka i Piotr Chojnacki
Wydawnictwo: Prószyński i S-ka
Data i miejsce wydania: 21/03/2019 Warszawa
Oprawa: twarda
Wydanie: I
Liczba stron: 1104
ISBN: 978-83-8169-044-7
