Wybór Zofii, filmowa ekranizacja powieści Williama Styrona, został nagrodzony w 1982 roku Oscarem, rok później Złotym Globem, zaś w 1984 roku Baftą. Wszystkie odznaczenia trafiły w ręce Meryl Streep za rewelacyjne odegranie roli Zofii Zawistowskiej, uratowanej z niemieckiego obozu koncentracyjnego Polki. Jednocześnie książka została odznaczona nagrodą National Book Award i okrzyknięta jedną ze stu najważniejszych książek XX wieku według francuskiego dziennika „Le Monde”. Dlaczego należy przeczytać Wybór Zofii mimo tego, iż to trudna w odbiorze i ciężka emocjonalnie powieść?
Początkujący młody pisarz Stingo wynajmuje pokój na w Nowym Jorku, jednak w jego pracy przeszkadzają mu hałaśliwi sąsiedzi, którzy absorbują całą uwagę mężczyzny. Pierwsza interwencja u mieszkającej bez ślubu pary rozpoczyna fascynującą i jednocześnie toksyczną relację między bohaterami. Zofia Zawistowska to Polka ocalała z obozu w Oświęcimiu, córka polskiego patrioty i intelektualistka zakochana w muzyce, zaś Nathan Landau to żydowski biolog pracujący w fabryce Pfizera, obsesyjnie poszukujący dowodów zbrodni popełnianych na swoim narodzie. Zafascynowany nieskrępowaną wolnością seksualną, stosowaną w związku przemocą i śmiało wygłaszanymi, kontrowersyjnymi poglądami pary, zaczyna spędzać z nimi coraz więcej czasu i poznawać ich burzliwą i wstrząsającą przeszłość.
Fabuła Wyboru Zofii jest o tyle ważna, iż rozgrywa się w 1947 roku na Brooklynie. Bohaterowie, jak na ówczesne czasy przystało, w ogóle nie poruszają tematu Zagłady, ba, nawet nie chcą mówić o wojnie i polityce, bowiem są to tematy niewygodne, niepotrzebne, wywołujące spięcia i negatywne emocje. Zofia stopniowo odkrywa przed swoim nowym przyjacielem swoją przeszłość – początkowo rysowała się ona stosunkowo niewinne: córka polskiego profesora Bieglińskiego, intelektualistka znająca perfekcyjnie język niemiecki, obyta w społeczeństwie i kulturze polsko-niemieckiej dziewczyna trafiła przypadkowo do obozu koncentracyjnego, gdzie przeszła przez prawdziwe piekło. Dopiero z czasem czytelnik poznaje prawdziwą wersję owych wydarzeń, wśród których dominuje antysemityzm, przemoc, zdrada, kolaboracja, prostytucja oraz gwałt i poniżanie były na porządku dziennym.
Społeczna cenzura obejmuje również światopogląd mieszkańców Południa Stanów Zjednoczonych. Stingo, pochodzący z Wirginii niespełna 22-letni pisarz, niesie na swoim barkach brzemię pokoleń sprzeciwiających się zniesieniu niewolnictwa. I chociaż mężczyzna sam ma odmienne zdanie w tej kwestii i często w rozmowach przytacza historie świadczące o złożoności problemu traktowania czarnej społeczności przez białych właścicieli plantacji, to jednak ciągle musi mierzyć się z grzechami minionych czasów. Jednocześnie Stingo mierzy się z problemem własnej seksualności, ciemiężonej przez konserwatywną moralność Południa. Trudno uciec tu od reminiscencji z samym autorem, Williamem Styronem. Ten był mistrzem w opisywaniu pożądania, czasami na granicy pornograficznej prozy, bowiem udało mu się uchwycić z bujnymi szczegółami prawdziwą naturę pożądania napędzanego hormonami u młodego mężczyzny.
Kolejnym ważnym tematem jest kwestia obecności osób chorych psychicznie w społeczeństwie. Nathan Lauden to z jednej strony żydowski intelektualista odważnie głoszący kontrowersyjne dla ogółu tezy, zaś z drugiej to schizofrenik i narkoman stosujący brutalną przemoc wobec swojej partnerki Zofii. I chociaż bohatera w żaden sposób nie dotknęła wojenna trauma – mieszkał w Stanach Zjednoczonych i w tym czasie pracował w fabryce Pfizera jako biolog – to dostał obsesji na temat tego, jak Zofii udało się wyjść cało z obozu, skoro tak wielu innych ludzi (a dokładnie Żydów) w nim zginęło oraz jaką zapłaciła cenę za swoją wolność. Jego szaleństwo pozwala postawić pytanie, czy osoba, która nie przeszłą piekła obozu koncentracyjnego, ma prawo wypowiadać się na temat wyborów i zachowania osób, którym udało się ledwo to wszystko przeżyć.
Narracyjny subiektywizm widziany oczami 22-latka sprawia, iż książka Williama Styrona została częściowo źle odebrana, bowiem wielu czytelników oceniło ją na podstawie postaci Zofii – zdradzieckiej Polki, alkoholiczki i osoby skłonnej do seksualnych dewiacji i lubującej się w przemocy. Jednak mało kto zwraca uwagę na szaleństwo, niemal permanentną traumę, w jakiej znalazła się główna bohaterka. Decyzje podjęte przez Zawistowską podczas pobytu w obozie oraz rewizja wspomnień związanych z najbliższą rodziną sprawia, iż kobieta niemal popada w obłęd, a to, jak traktują ją inni, uważa za należytą karę, którą musi znosić po kres swoich dni. Szaleństwo i trauma, zarówno Zofii, jak i Nathana, tworzą wybuchową mieszkankę, doprowadzając do tragicznego końca.
Wybór Zofii to powieść trudna w odbiorze, bowiem cała historia nabiera kształtu wraz z finałem powieści. Wcześniej czytelnik dostaje jedynie wycinek rzeczywistości, a całą resztę musi sobie dopowiedzieć lub, podobnie jak Stingo, niecierpliwie czekać, aż bohaterowie odsłonią kolejne karty ze swojej mrocznej historii. Dochodzą do tego rozważania literackie: roli pisarza w społeczeństwie oraz tego, jak uchwytuje wydarzenia i kreśli je na kartach swojej powieści. Z pewnością nie jest to typowa literatura obozowa, porusza bowiem o wiele szerszą perspektywę. Niewątpliwie Wybór Zofii Williama Styrona to jedną z wielkich amerykańskich powieści XX wieku, którą doceni wytrawny, dojrzały czytelnik.
Pattyczak
Tytuł: Wybór Zofii
Autor: William Styron
Tytuł oryginalny: Sophie’s Choice 1980
Tłumaczenie: Zbigniew Batko
Wydawnictwo: Replika
Data i miejsce wydania: 15/06/2020, Poznań
Oprawa: twarda
Wydanie: I
Liczba stron: 606
ISBN: 978-83-66481-07-7
