Pierwsze książki żydowskie o charakterze niereligijnym pojawiły się już w okresie renesansu we Włoszech – wcześniejsze dzieła były tłumaczone z języka hebrajskiego na język jidysz i miały wydźwięk religijny.
Na samym wstępnie należy wyjaśnić, co kryje się pod pojęciem literatury żydowskiej. Traktuję tę kategorię bardzo szeroko, bowiem głównym kryterium stanowiącym o przynależności do literatury żydowskiej, jest tworzenie powieści w języku jidysz. W związku z tym nie znajdziecie tutaj powieści stworzonych przez Izraelczyków w języku hebrajskim – takie zestawienie potraktuję jako osobny wpis. Więcej informacji na temat twórców, jak i samej literatury jidysz, można znaleźć na stronie Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w artykule prof. Adamczyk-Garbowskiej.
Za trzech wielkich klasyków literatury żydowskiej są uznawani Mendele Mojcher, Sforim, Icchok Lejb Perec oraz Szolem Alejchem, niemniej nie należy zapominać o takich twórcach jak Szolem Asz, Awrum Suckewer czy braciach, Izraelu Jehoszui oraz Isaacu Bashevisie Singerach (ten drugi jest jedynym laureatem Nagrody Nobla za dzieło napisane w języku jidysz).
Imiona i nazwiska autorów podaję zgodnie z ich oficjalnie przyjętymi przez wydawnictwa personaliami, tj. nie zapisuję ich w oryginale, tylko w ogólnie przyjętej transkrypcji (np. Isaac Bashevis Singer zamiast z jidysz Jicchok Baszewis Zinger). Kolejnym problemem jest brak polskich tłumaczeń wielu wybitnych powieści, w związku z czym ograniczyłam się jedynie do tych tytułów, które zostały wydane w polskim przekładzie.
Polska ma w tej dziedzinie wielkie osiągnięcia, bowiem to Warszawa i Wilno w okresie dwudziestolecia międzywojennego uchodziły na światowe centrum literatury jidysz. Bardzo ważną rolę odegrał Związek Literatów i Dziennikarzy Żydowskich z siedzibą przy ulicy Tłomackie 13 w Warszawie, a także założony w Wilnie Żydowski Instytut Naukowy JIWO (obecnie YIVO, kontynuujący obecnie działalność w Nowym Jorku) – obie instytucje za główny cel postawiły badanie i pielęgnowanie języka i kultury jidysz.
Oto najlepsze żydowskie powieści! Kolejność alfabetyczna.
Bracia Aszkenazy (Israel Jehoszua Singer)
„Bracia Aszkenazy” to jedyny w swoim rodzaju epos żydowskiego kupiectwa, nielukrowana, niecenzurowana historia szalonego rozwoju Łodzi, miasta Molocha i jej żydowsko-polsko-niemiecko-rosyjskiego ludzkiego tygla.
Chore perły i inne opowiadania (Alter Kacyzne)
Arabeski napisane prozą poetycką są zbudowane z bardzo delikatnej materii baśni. Kacyzne łączy w nich współczesność z przeszłością. Wśród tych utworów wybijają się na czoło Chore perły.Można je uznać za małe arcydzieło, utwór poczęty z ducha największego biblijnego poematu erotycznego Pieśń nad pieśniami Salomona.
Z całkiem innego świata pochodzi opowiadanie Swaty w Parczewie. Śmiałe pod względem treści i awangardowe formalnie, Swaty w Parczewie są nowym, bulwersującym w sensie obyczajowym, tematem w na ogół purytańskiej literaturze żydowskiej.
Dzieje Tewji Mleczarza (Szolem Alejchem)
Tewje Mleczarz, bohater znany na całym świecie z musicalowej wersji powieści zatytułowanej Skrzypek na dachu miał zapewne swój żyjący pierwowzór. Alejchem nadał jednak tej postaci cechy uniwersalne, które sąsiadują z typowo żydowskimi. Tewje to człowiek ujmujący swoją prywatną filozofią, dobrocią i przyjaznym stosunkiem do otoczenia, a także swoistym poczuciem humoru, które doceniono w wielu krajach świata.
Miasteczko (Szalom Asz)
Miasteczko Szaloma Asza – jednego z największych pisarzy tworzących w jidysz – na nowo pozwala odkryć niezwykle barwnie opisane codzienne życie żydowskich mieszkańców sztetl i przybliżyć ten zapomniany, na swój sposób magiczny świat, którego już nie ma.
Nad dziwną rzeką Sambation (Kalman Segal)
W tradycji żydowskiej Sambation to mityczna i legendarna rzeka wypływająca z raju, wzmiankowana przez Józefa Flawiusza, pełna skał i kamieni, która „gwałtownie toczy swe wody przez sześć dni tygodnia”. Za rzeką Sambation według tradycji żydowskiej żyje Dziesięć Plemion Izraela. Wielokrotnie podejmowano próby jej lokalizacji, ale bez powodzenia. Nad dziwną rzeką Sambation to książka historyczna w formie osobistego reportażu , której większość akcji toczy się w Sanoku nad brzegami Sanu.
Podróże Beniamina Trzeciego (Mendele Mojcher-Sforim)
Bohaterowie, Żydzi z Tuniejadówki, wyruszają w podróż niczym Don Kichot i Sancho Pansa w powieści Cervantesa. Przemierzają wymyślone miasteczka wschodniej Europy z humorem, a czasem nawet sarkazmem przedstawiając naród żydowski.
Rabin bez głowy i inne opowieści z Chełma (Menachem Kipnis)
„Każdy naród ma swoje miasto „mędrców”. Każdy naród ma miasto, o którym opowiada się komiczne historie, zabawne przypowieści. My, Żydzi, mamy Chełm” – oto zbiór humorystycznych opowieści o tamtejszych, niezbyt rozgarniętych życiowo mieszkańcach.
Rodzina Muszkatów (Isaac Bashevis Singer)
Akcja powieści rozpoczyna się tuż przed wybuchem I wojny światowej, a kończy we wrześniu 1939 roku w bombardowanej Warszawie. Przedstawia losy rodu Meszulema Muszkata, bogatego warszawskiego przedsiębiorcy, oraz rodzin rabina z Terespola i cadyka z Białej. Dylematy, postawy i wybory dokonywane przez Żydów polskich od ortodoksji poprzez asymiliację i syjonizm aż do komunizmu są mocno uwikłane w historię Europy.
Szmuglerzy. Powieść w trzech częściach (Ojzer Warszawski)
Akcja Szmuglerów toczy się w czasie ostatniego roku I wojny światowej w małym prowincjonalnym miasteczku, w Warszawie oraz na trasie między nimi, którą stale pokonują szmuglerzy. Powieść uznawana jest nie tylko za najlepsze dzieło Warszawskiego, ale i za najważniejszą pozycję żydowskiego naturalizmu.
Sztukmistrz z Lublina (Isaac Bashevis Singer)
Jasza Mazur, choć tylko sztukmistrz, uchodził za majętnego i szczęśliwego człowieka – miał wierną żonę, romans z asystentką i kochanki w kilku miastach. Jednak w pewnym momencie Jasza, nawykły do brania wszystkiego w posiadanie jednym gestem, poznaje w Warszawie Emilię – pierwszą kobietę, która zdaje mu się być twierdzą nie do zdobycia. Sztukmistrz zaczyna tracić rezon i spoglądać z innej perspektywy na swoje walące się w gruzy życie.
Żydzi dnia powszedniego (Jehoszua Perle)
Narratorem jest trzynastoletni chłopiec i jego oczyma obserwujemy życie biednej żydowskiej rodziny na przełomie XIX i XX wieku. Przygnębiająca i pozostająca na długo w pamięci powieść o codziennej niedoli, trudach i dorastaniu w społeczności żydowskiej.
